Obnova crteža

Dragoš Kalajić je prvi kod nas razmišljao o obnovi slike, mada postoje mišljenja da ona nikada nije bila ugrožena i da nema krize u umetnosti, već samo promena. Činjenica je, međutim, da su na srpskoj likovnoj sceni sve manje prisutni crtači, skoro da su izumrli. Beograd je nekada bio imperijalni centar evropskog i svetskog crteža, u njemu su stvarali neki od najboljih crtača. Taj zamah je ostvaren posredstvom umetničke grupe Mediala, ili bolje reći pokreta. Ona je prva raskinula sa milenijskim mediteranskim nasleđem srpske umetnosti, koje se proteže od antike preko pravoslavnog srednjeg veka do modernizma. Negovale su se freska i ikona a na osnovu njih i pojedini doprinosi modernizma, ali ne i analitički, severnjački crtež, koji je Mediala usamljeno otkrila. Iz njenog šinjela izašli su brojni crtači srednje i mlađe generacije posebno u periodu visokog modernizma, od pedesetih do početka osamdesetih godina prošlog veka ali i kasnije. Taj veliki polet zamire sa transavangardom i „novom slikom” u osamdesetim, kada se negovala antiumetnost besmisleno ružnog slikarstva, kao novi, postmoderni vid ikonoborstva.

Jedan od velikih majstora crtačke umetnosti tog ranijeg perioda je slikar Jovan Pantić (Valjevo, 1950). Za njegov rad je Mihailo Đoković Tikalo, drugi posvećenik, rekao da ima neobičnu finoću. U spletovima njegovih linija i suptilnih nabojavanja odista otkrivamo zašto je crtačka tradicija renesansne Firence mnogima draža od slikarske Venecije, zbog čega strogost i konceptualnost crteža više odgovaraju od raskoši ali i proizvoljnosti slikarskog kolorita. Crtež je kičma cele likovne umetnosti a boja krvotok; Pantić u tom smislu nastoji da pročisti i poetizuje liniju, izvlači je da bude nalik vlatima trave, vlasima kose, curenju vode ili spletovima kojima ptice grade gnezda. Usredišten je u tajnu i tradiciju crteža, kod njega se prožimaju istorijsko znanje o crtežu, medialno-fantastični stvaralački duh sa ličnim otkrićima u oblasti forme i kompozicije. Kao i svaki pravi crtač on je istraživač, na tom malenom parčetu papira nastaju svetovi tame i svetlosti, gnoze i groze, lepote i njene negacije. Kreće se od organskog do arhitektonskog, od amorfnog ka konstruktivnom, od akta do predmeta, ispitujući tajnu pojedinačnog kao i grupnog ili nagomilanog. Poput najboljih crtača ne zanima ga likovni opis, nije realista niti faktograf dokumentarista već znalac, psiholog koji ulazi u stanja figura i predmeta kao veliku tajnu postojanja. Pantić je došao da podseti ne samo šta znači crtati već stvarati sa elegancijom i stilom, njegova misija je da ostane po strani kao nadmoćni posmatrač, iznad javne kaljuge. On je otmen crtač, umetnik aristokrata, a njegov svet nastaje na razmeđi više smislova, za šta je potrebno posebno se duhovno naoružati. Za razliku od drugih ne daje prednost amorfnoj, mekoj niti geometrijskoj, strogoj, kristalnoj strukturi crteža, a u tom ključu bismo mogli sagledati i čitati cele epohe i civilizacije. U njegovom radu pojavljuju se falusoidne i lutakste forme naporedo sa arhitektonskim, slobodna linija i kroki sa preciznom studijom, ljudska figura i mnoštvo predmeta. Reč je o crtaču koji želi da istraži bogatstvo te umetnosti, ne isključujući surovi linearni minimalizam niti ijedan vid crtanja. Njegova je premoć u tome što se ne odlučuje za jednu crtačku opciju već radi na više osnova. On zna za tajnu samo jedne precizne i osetljive linije, koju su na aktovima usnulih lepotica otkrili Đorđone i Ticijan, kao što je svestan da se ne može zadržati samo na lepom, već da mora ući u crtež kao proces, u kome su prisutne aglomeracije, zdruzgavanja i savremene likovne akcije. Zato ispituje i estetiku kolaža, pojavnost ružnog, što ga čini savremenim a ne anahronim, kao što ima sluha za integrisanje i razvoj likovnih poetika.

Bez njegovog opusa istorija srpskog i beogradskog crteža je umanjena. Vraćajući poverenje u crtež, blizak Mediali i Radomiru Reljiću, odnegovan je na htonskim, crnim marginama crnog talasa, kada su medialisti i njihovi naslednici stvarali izvan javnosti, u ilegali. Predstavnik je herojskog vremena u kome je crtež bio alhemija, magija i strava stvaranja. Na njegovim radovima fenomenološki je skoncentrisan svet brojnih aglomeracija, mutacija i metamorfoza, pripisivanja osobenih značenja formama oko ljudske figure i njoj samoj, tom stubu i osi sveta. Čovek je duhovni centar u kome se prelamaju prostor i vreme, sustiču svetovi, on traje dok se sve oko njega raspada u đubrište kao večni simbol prolaznosti. Crteži Jovana Pantića imaju nečeg dantesknog, velikog u zamahu, možda i predapokaliptičkog, onoga što odgovara drugom padu modernog čoveka, drugom Adamovom iskušenju, grešnosti ne više kušanja zabranjenog voća, već uništenja cele prirode, sečenja rajskog drveta spoznaje. Zato njegove crteže treba razumeti kao mala čuda, virtuozne tragove proročke mašte i kritičke posvećenosti ljudskom.

Dejan Đorić